Bệnh Zona là một bệnh da liễu khá phổ biến ở Việt Nam hầu hết đều điều trị khỏi nhưng để lại hậu quả khá nghiêm trọng về vẻ mỹ quan cụ thể là các vết sẹo sâu khó lành.

I. Định nghĩa bệnh Zona

– Bệnh zona hay herpes zoster là bệnh nhiễm trùng da với biểu hiện là các ban đỏ, mụn nước, bọng nước tập trung thành đám, thành chùm dọc theo đường phân bố của thần kinh ngoại biên. Bệnh do sự tái hoạt của virút Varicella zoster (VZV) tiềm ẩn ở rễ thần kinh cảm giác cạnh cột sống.

– Bệnh hay gặp ở những người  già, những người suy giảm miễn dịch, đặc biệt ở người nhiễm HIV/AIDS.

II. Căn nguyên, bệnh sinh

1. Căn nguyên

Căn nguyên là một virút hướng da và thần kinh có tên là Varicella zoster virus (VZV), thuộc họ virút herpes, và cũng chính là virút gây bệnh thủy đậu.

2. Bệnh sinh

– Ở người đã mắc bệnh thủy đậu, sau khi khỏi, một số ít virút tồn tại trong các hạch thần kinh cảm giác cạnh cột sống dưới dạng tiềm tàng, im lặng.

– Khi gặp điều kiện thuận lợi (các yếu tố khởi động) như suy giảm miễn dịch (suy giảm về thần kinh và thể lực, người già yếu, dùng thuốc ức chế miễn dịch, các bệnh về máu, đái tháo đường), bệnh tạo keo (đặc biệt là bệnh lupus ban đỏ), stress, điều trị tia xạ, ung thư, HIV/AIDS…, virút sẽ tái hoạt, nhân lên và lan truyền gây viêm lan toả và hoại tử thần kinh. Đồng thời virút lan truyền ngược chiều đến da, niêm mạc và gây tổn thương.

3. Chẩn đoán bệnh Zona

Chẩn đoán xác định: chủ yếu dựa vào lâm sàng.

a. Lâm sàng

Tiền triệu

Bệnh khởi đầu với các cảm giác bất thƣờng trên một vùng da như bỏng, nóng rát, châm chích, tê, đau, nhất là về đêm, hiếm gặp hơn là dị cảm ở một vùng hoặc nhiều dây thần kinh chi phối từ 1-5 ngày. Kèm theo có thể nhức đầu, sợ ánh sáng và khó chịu. Thời kỳ này được cho là thời kỳ virút lan truyền dọc dây thần kinh.

Khởi phát

Khoảng nửa ngày đến một ngày sau, trên vùng da có dấu hiệu tiền triệu xuất hiện những mảng đỏ, hơi nề nhẹ, đƣờng kính khoảng vài cm, gờ cao hơn mặt da, sắp xếp dọc theo đường phân bố thần kinh và dần dần nối với nhau thành dải, thành vệt.

Toàn phát

• Triệu chứng da
  • Vài ngày sau, trên những mảng đỏ da xuất hiện mụn nước, bọng nước tập trung thành đám giống như chùm nho, lúc đầu mụn nước căng, dịch trong, sau đục, hóa mủ, dần dần vỡ đóng vảy tiết.
  • Thời gian trung bình từ khi phát tổn thương đến khi lành sẹo khoảng 2-4 tuần. Người cao tuổi tổn thương nhiều, diện rộng; mụn nước, bọng nước có thể xuất huyết, hoại tử da, nhiễm khuẩn, sẹo xấu và kéo dài.
  • Ở trẻ em tổn thương ít, tiến triển nhanh.
• Vị trí
  • Thường chỉ ở một bên, không vượt quá đường giữa cơ thể và theo đường phân bố của một dây thần kinh ngoại biên; cá biệt bị cả hai bên hay lan toả.
  • Hạch bạch huyết vùng lân cận sưng to.
• Triệu chứng cơ năng
  • Đau xuất hiện sớm, có thể trước cả tổn thương ngoài da và luôn thay đổi trong suốt thời gian bệnh tiến triển. Mức độ đau rất đa dạng từ nhẹ như cảm giác rát bỏng, âm ỉ tại chỗ hay nặng như kim châm, giật từng cơn.
  • Triệu chứng đau thường phụ thuộc vào lứa tuổi.
  • Ngừời lớn tuổi thường đau thành từng cơn, kéo dài, thậm chí hàng năm còn có thể đau tại phát ở các tổn thương ngoài da đã lành sẹo, còn gọi là đau sau zona.
  • Các rối loạn khác: có thể thấy rối loạn bài tiết mồ hôi, vận mạch, phản xạ dựng lông (nhưng hiếm gặp).

b. Các thể lâm sàng

• Theo vị trí tổn thương
  • Zona liên sườn và ngực bụng: là thể lâm sàng hay gặp nhất, chiếm 50% trường hợp.
  • Zona cổ (đám rối cổ nông) và cổ cánh tay.
  • Zona gáy cổ: có tổn thương ở gáy, da đầu, vành tai.
  • Zona hông, bụng, sinh dục, bẹn, xương cùng, ụ ngồi, đùi gặp ở những người suy giảm miễn dịch như HIV/AIDS, ung thư, hoá trị liệu…, bao gồm:
    • Zona lan toả (disseminated zoster).
    • Zona nhiều dây thần kinh.
    • Zona tái phát.
• Các thể zona đặc biệt
  • Zona mắt
    • Chiếm 10-15% các thể zona. Do tổn thương thần kinh V hay thần kinh sinh ba chi phối cho mắt, hàm trên và hàm dưới, trong đó tổn thương nhánh mắt gấp 5 lần các nhánh khác.
    • Có thể có các biến chứng về mắt như viêm kết mạc, giác mạc, củng mạc, thậm chí nặng đe doạ thị lực như hoại tử võng mạc cấp tính, viêm dây thần kinh thị giác, hội chứng đỉnh ổ mắt, viêm hậu củng mạc, glaucome thứ phát…
  • Zona hạch gối hay hội chứng Ramsay Hunt
    • Do thương tổn hạch gối của dây thần kinh VII.
    • Bệnh nhân liệt mặt một bên, ù tai, nghe kém hoặc mất khả năng  nghe, buồn nôn, nôn, chóng mặt và giật nhãn cầu.
    • Mắt không nhắm kín được (hở mi), có dấu hiệu Charler Bell. Mất cảm giác vị giác một bên 2/3 trước  lưỡi, mụn nước mọc ở màng nhĩ, ống tai, vành tai.
    • Có thể có viêm não, màng não.
  • Zona vùng xương cùng (S2, S3, S4)
    • Do viêm dây thần kinh chi phối vùng bàng quang.
    • Bệnh nhân khó tiểu, tiểu dắt, bí tiểu, có trường hợp tiểu máu và tiểu mủ.
    • Đau bụng giống như các triệu chứng ngoại khoa, đau quặn bụng dưới, căng tức, bí trung đại tiện, hậu môn co thắt và cứng như đá không thể khám được, đau nhức vùng da một bên sinh dục kèm theo thương tổn da điển hình.
  • Zona tai
    • Cảm giác rát bỏng,  đau vùng tai, có thể lan ra thái dương và gáy.
    • Ðau xảy ra từng cơn kéo dài nhiều ngày làm bệnh nhân không ăn, không ngủ được, đặc biệt là zona tai kết hợp với zona họng gây đau họng không nuốt được.
    • Rối loạn cảm giác vùng mặt, liệt mặt ngoại biên, nghe kém.
  • Zona ở người nhiễm HIV/AIDS
    • Bệnh zona ở người có HIV dương tính giai đoạn sớm tương tự như bệnh zona ở người bình thường.
    • Nếu nhiễm HIV giai đoạn muộn/AIDS, zona có thể tái phát thường xuyên, tổn thương không điển hình như xuất hiện trên diện rộng, mụn nước xuất huyết, hoại tử, nhiễm khuẩn, sẹo xấu, bệnh kéo dài.

c. Cận lâm sàng

• Chẩn đoán tế bào Tzanck: thấy các tế bào gai lệch hình và tế bào đa nhân khổng lồ.
• Nuôi cấy virút: thường ít thực hiện.
• PCR với bệnh phẩm trong dịch và các mô.
• Sinh thiết da: được tiến hành nếu lâm sàng không điển hình.
• Xét nghiệm HIV.

Chẩn đoán phân biệt: tùy theo từng giai đoạn

Giai đoạn khởi phát: ĐAU. Phân biệt với các loại đau như

• đau đầu
• viêm mống mắt
• viêm màng phổi
• viêm thần kinh cánh tay
• đau do bệnh tim
• viêm ruột thừa hoặc viêm túi mật, sỏi mật
• đau quặn thận
• thoát vị đĩa đệm
• đau thần kinh toạ…

Giai đoạn mụn nước, bọng nước

• Phân biệt với herpes simpex, viêm da tiếp xúc dị ứng (với một số loại cây cỏ, côn trùng).
• Hiếm hơn là một số bệnh da bọng nước tự miễn như pemphigus, pemphigoid, Duhring-Brocq, bệnh tăng IgA thành dải.

III. Điều trị bệnh Zona

1. Mục tiêu điều trị

• Làm liền tổn thương
• Giảm đau
• Ngăn ngừa biến chứng

2. Phác đồ điều trị

Trường hợp không biến chứng và ở người có miễn dịch bình thường

Tại chỗ

• Bôi hồ nước
• Dung dịch màu millian, castellani, mỡ acyclovir
• Mỡ kháng sinh nếu có nhiễm khuẩn

Toàn thân

• Thuốc kháng virus có tác dụng nhanh lành vết thương, giảm số tổn thương mới và giảm đau sau zona. Thuốc nên được dùng sớm, tốt nhất trong vòng 72 giờ đầu.
  • Acyclovir liều 800mg x 5 lần/ngày trong 7-10 ngày
  • Hoặc, famciclovir 500mg mỗi 8 giờ (3 lần mỗi ngày) x 7 ngày
  • Hoặc, valacyclovir 1000mg mỗi 8 giờ (3 lần mỗi ngày) x 7 ngày
  • Ngoài ra
    • Kháng sinh chống bội nhiễm; giảm đau, kháng viêm, an thần, sinh tố nhóm B liều cao.
    • Nếu đau dai dẳng: bôi kem chứa lidocain và prilocain, kem capsaicin, lidocain gel.
    • Uống thuốc chống trầm cảm ba vòng, phong bế thần kinh và vật lý trị liệu kết hợp.
    • Corticoid: có tác dụng giảm đau trong thời kỳ cấp tính và nhiều tác giả cho rằng thuốc có tác dụng giảm đau sau zona.

Trường hợp suy giảm miễn dịch hay tổn thương lan rộng

– Tiêm tĩnh mạch acyclovir 30mg/kg/ngày, chia 3 lần x 7 ngày hoặc cho đến khi thương tổn đóng vảy tiết. Trường hợp có tổn thương mắt: kết hợp khám chuyên khoa mắt, điều trị acyclovir đường tĩnh mạch.

– Đau sau zona (post herpetic neuralgia-PHN)

• Là hiện tượng đau dai dẳng trên 1 tháng, thậm chí hàng năm với biểu hiện đau nhạy cảm, rát bỏng, đau âm ỉ hay đau nhói như dao đâm ở vùng da tổn thương zona đã lành sẹo.
• Bệnh thường xuất hiện ở người già, người suy giảm miễn dịch, mắc bệnh ung thư.
• Nguyên nhân: do VZV gây viêm, hoại tử và xơ hóa các đầu mút thần kinh. Một số trường hợp có thể kèm đau cơ, đau khớp, ảnh hưởng nhiều đến chất lượng cuộc sống.

3. Điều trị và dự phòng PHN

– Điều trị bệnh zona bằng thuốc kháng virus sớm trong vòng 72 giờ đầu.

– Amitripylin viên 25mg, liều 25-75mg/ngày.

• Tác dụng phụ: hạ huyết áp tư thế, ngủ gà, khô miệng, lú lẫn, táo bón, bí tiểu, tăng cân. Hạn chế tác dụng phụ bằng cách dùng liều tăng dần.

– Carbamazepin viên nén 200mg, liều 400-1.200mg/ngày.

• Tác dụng phụ: chóng mặt, buồn nôn lúc bắt đầu điều trị, hạn chế bằng cách tăng dần liều.

– Gabapentin viên 300mg, liều 900-2.000mg/ngày.

• Tác dụng phụ: ngủ gà, nhức đầu, chóng mặt, buồn nôn, đi loạng choạng, run. Hạn chế tác dụng phụ bằng cách tăng dần liều.

– Pregabalin 150mg-300mg/ngày.

– Bôi kem chứa lidocain và prilocain tại chỗ, ngày 3-4 lần.